मधेसमा झिझियाको रौनक, मौलिक पर्वमा आधुनिकताको बर्चस्व

रौतहट- दशैं सुरु भएसँगै तराई मधेसका गाउँदेखि शहरसम्म झिझियाको रौनक यतिखेर पुरै छाएको छ।

साँझ पर्न बित्तिकै गाउँघरभर झिझिया गीत घन्किन थाल्छ, महिलाहरूको समूह टाउकोमा माटोको घैँटो राखेर दुर्गा शक्तिपीठसम्म पुग्छन् र घण्टौँसम्म नृत्य गर्दै मनोरञ्जन गर्छन्। झिझिया नृत्य मधेसको मौलिक लोकनृत्य हो।

यसको तयारीका लागि महिलाहरूले माटोको घैँटामा मसिना प्वाल पार्छन्, घैँटाभित्र दियो बाल्छन् र कपडाले बेरेर बनाइएको गेरुलीमाथि राख्छन्।

टाउकोमा राखिएको घैँटा भरी दीपको प्रकाशसँगै नाच्दा दृश्य नै मनमोहक देखिन्छ। शक्तिपीठहरूमा यो नृत्य हेर्न ठूलो भीड लाग्ने गरेको छ। बुढापाकाहरू भन्छन् विगतमा झिझिया नृत्य अझ बढी भव्य र मौलिक हुन्थ्यो। पहिले महिला तथा किशोरीहरूले आफैं गीत गाउँदै नाच्ने प्रथा थियो। तर पछिल्लो समय डिजेको प्रयोग बढेपछि पुरानो शैली हराउँदै गएको छ। अहिले तयार पारिएका डिजे गीतमै झिझिया प्रस्तुत गरिन्छ।

झिझिया नृत्यको विशेष आकर्षण भनेको महिलाले टाउकोमा घैँटा बोकेर घण्टौँसम्म सन्तुलन मिलाउँदै नाच्ने कला हो। घैँटामा प्रज्ज्वलित दियोले नृत्यलाई अझै रमणीय बनाउँछ। परम्परागत विश्वास अनुसार घैँटामा पारिएका असंख्य प्वालहरू बोक्सीले गन्न नसकोस् भनेर बनाइन्छ, किनकि त्यस्तो भएमा झिझिया नाच्ने महिलामाथि अनिष्ट हुने भनाइ छ।

संस्कृतविद्हरूका अनुसार दशैंका दस दिनभर झिझिया खेलिन्छ। धामी, झाँक्री र बोक्सीहरू मन्त्रसिद्ध गर्ने समयमा कुनै अनिष्ट नहोस् भन्ने विश्वाससहित यसको आयोजना गरिन्छ। झिझियाको प्रारम्भ पनि बोक्सी प्रथासँग जोडिएको मानिन्छ।

दन्त्यकथा अनुसार एक राजाको भाञ्जाले राजाकी रानीसँग प्रेम गरेपछि राजा रिसाए र भाञ्जालाई जङ्गलमा फ्याँके। त्यही जङ्गलमा बस्ने एक बोक्सीले भाञ्जाको ज्यान बचाइन् र पछि राजालाई मारी भाञ्जालाई राजा बनाइन्। त्यसयता बोक्सीलाई गाली गर्दै झिझिया नृत्य सुरु भएको जनविश्वास छ।

त्यसैले आजसम्म झिझियामा बोक्सीलाई गाली गर्ने परम्परा जीवित छ। झिझिया नृत्यले मधेसको दशैंलाई मात्र रंगीन बनाएको छैन, सांस्कृतिक पहिचानलाई पनि जोगाइरहेको छ। विशेषगरी किशोरी र युवतीहरूको सक्रिय सहभागिता रहने झिझिया नाचले दशैंको रमझमलाई अझै रंगीन बनाएको छ। झिझिया नृत्य नेपालको तराई मधेसको सांस्कृतिक लोक नृत्य हो ।

दसैँ सुरु हुने बित्तिकै तराई मधेसमा झिझियाको रौनक सुरु हुन्छ । यो नाच देवी दुर्गाप्रति भक्ति अर्पण गर्न तथा आफ्नो परिवार, बालबच्चा र समाजलाई बोक्सी र कालो जादुबाट बचाउन गरिन्छ भन्ने मान्यता छ ।

घटस्थापनादेखि विजया दशमीसम्म महिला तथा युवतीको समूहले टाउकोमा माटोको घैँटो राखेर झिझिया नाच्ने गर्छन् ।

टाउकोमा राखिएको घैँटोमा चारैतिर प्वाल पारेको हुन्छ । त्यसभित्र बलिरहेको दियो राखिएको हुन्छ । महिलाले टाउकोमा राखेको घैँटोलाई घुमाइरहनु पर्छ ।

डायन अर्थात् जादु टुना गर्नेले त्यो प्वाल गन्न सकेमा घैँटो बोकेका महिला ठहरै हुने अर्थात् मृत्यु हुने मान्यता छ ।

त्यही भएर टाउकोमा राखिएको त्यो घैँटोलाई घुमाइरहनु पर्छ भनिन्छ । लोक संस्कृतिको रूपमा परम्परागत रूपमा मनाउँदै आएको झिझिया नृत्यमा पछिल्लो समय विकृति बढेको टिप्पणी भइरहेका छन् । झिझिया नृत्यको मौलिकता र यसको पहिचान समाप्त गरी त्यसलाई आधुनिकताको नाममा अश्लील बनाउन लागिएकोमा चिन्ता व्यक्त गरिएको छ ।

झिझिया गीत महोत्सव आयोजना गरी त्यसको नाममा विभिन्न विकृति जन्माइएको छ । अचेल विभिन्न भोजपुरी, मैथिली, हिन्दीका अश्लील गीतमा झिझिया नृत्य हुने गरेको छ ।

झिझिया नृत्य कार्यक्रमको नाममा भाडामा नर्तकीहरू ल्याएर अश्लील गीतमा नाच्न लगाएका हुन्छन् ।

झिझिया नृत्य केवल महिलाहरूले नाच्ने, गाउने तथा मनोरञ्जन गर्ने गीत हो । तर अचेल युवा–युवतीलाई साथ राखेर नाच्न लगाएको पनि देख्न सकिन्छ ।