पर्यटन क्षेत्रमा सम्भावनाको सागर, व्यवस्थापनको सङ्कट

काठमाडौँ –  नेपालको पर्यटन क्षेत्र प्रचुर सम्भावनाकाबीच व्यवस्थापनको कमजोरीले समस्याग्रस्त बनेको छ । सगरमाथा जस्ता विश्वका अग्ला हिमालदेखि लुम्बिनी, पशुपतिनाथ लगायतका धार्मिक गन्तव्यसम्म नेपालमा छ । पर्यटक आकर्षणका अनगिन्ती स्रोतहरू छन् । हिमाल, सांस्कृतिक धरोहर र जैविक विविधताले भरिपूर्ण नेपालले विश्व पर्यटन नक्सामा छुट्टै पहिचान बनाएको छ । तथापि, व्यवस्थापन र पूर्वाधारको कमीले पर्यटन क्षेत्र समस्यामा देखिएको हो ।

“नेपालमा पर्यटनका अपार सम्भावना छन्। तर, ती सम्भावनाहरूलाई पूर्ण रूपमा उपयोग गर्न हामी सफल भएका छैनौँ। हाम्रो छिमेकी देशहरूमा तुलनात्मक रूपमा कम आकर्षण भएका ठाउँहरूबाट समेत धेरै पर्यटक भित्रिरहेका छन्, तर नेपालमा अझै धेरै गन्तव्यहरू पहिचान र प्रवर्द्धनको पर्खाइमा छन्,”पर्यटन विभागका निर्देशक हिमाल गौतम भन्नुहुन्छ ।

नेपालमा हिमाली पर्यटन, धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्यटन, जैविक विविधता र ग्रामीण पर्यटनमा अपार सम्भावना छ । साहसिक खेलकुद र ट्रेकिङले विश्वभरका पर्यटकलाई आकर्षित गर्छ भने धार्मिक स्थलहरूले आस्था र शान्तिको सन्देश फैलाउँदै आएका छन्। साथै, ग्रामीण क्षेत्रका होमस्टे र सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूले स्थानीय विकास र रोजगार सिर्जनामा मद्दत पुर्‍याइरहेका छन्। तर, कार्यान्वयन पक्ष कमजोर रहेको गुनासो अधिक छ ।

दीर्घकालीन योजना नहुनु, सरकारी निकायहरूबिच समन्वयको अभाव, पूर्वाधारको कमी, र सेवा–सुविधामा असमानता प्रमुख चुनौती देखिन्छन् । हिमाली तथा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा सडक, स्वास्थ्य सुविधा, सूचना केन्द्र र अन्य आधारभूत संरचना अझै पूर्ण रूपमा विकास हुन सकेका छैनन्। साथै, प्रशिक्षित जनशक्तिको अभावले सेवा गुणस्तरमा कमी आएको छ ।

उता, निजी क्षेत्रको भूमिका पनि उल्लेखनीय छ। होटेल, ट्रेकिङ एजेन्सी र अन्य व्यवसायीहरूले रोजगारी र सेवा प्रवाहमा योगदान गरेका छन्, तर सरकारी नीति र सहजीकरण नहुँदा उनीहरू निरुत्साहित बनेका छन्। ‘एकव्दार नीति’ लगायतका योजनाहरू पनि प्रभावकारी रूपमा लागू हुन सकेका छैनन्।

“सरकारले पूर्वाधार विकास, पर्वतारोहण र साहसिक पर्यटनको प्रवर्द्धनका लागि प्रयास त गरिरहेको छ, तर ती प्रयासहरूले अपेक्षित नतिजा दिन सकिरहेका छैनन्। सुरक्षित यातायात, हवाई सेवा र होटेल पूर्वाधारमा अझ राम्रो समन्वय आवश्यक छ,” गौतमले भन्नु भयो ।

अन्तर्राष्ट्रिय उदाहरणहरूबाट सिकाइ पनि आवश्यक छ। भूटानले उच्च मूल्य निर्धारणमार्फत पर्यावरण र संस्कृतिको संरक्षणमा जोड दिएको छ भने कोस्टारिकाले इको टुरिजमलाई आर्थिक विकासको आधार बनाएको छ। थाइल्यान्ड र न्यूजिल्याण्डले निजी सहकार्य, प्रविधिको प्रयोग र सशक्त प्रचार–प्रसारबाट पर्यटनलाई समृद्ध बनाएका छन्।

नेपालमा पनि दीर्घकालीन योजना, प्रभावकारी समन्वय, पूर्वाधार विकास र निजी–सरकारी सहकार्य आवश्यक छ। स्रोत र सम्भावना बोकेको यो देशले व्यवस्थित प्रयास गरे मात्र पर्यटन क्षेत्रबाट ठुला आर्थिक लाभ लिन सक्छ।

ट्रेकिङ ऐजेन्सि एसोसिएसन अफ नेपाल टान गण्डकी प्रदेश का अध्यक्ष कृष्णप्रसाद आचार्यको ठम्याइ पनि उस्तै छ ।

“नेपाल प्राकृतिक र सांस्कृतिक विविधताले भरिएको अनुपम देश हो। संसारकै सर्वोच्च शिखर सगरमाथा यही देशमा अवस्थित छ। हिमाल, पहाड, तराई, नदी, ताल, जैविक विविधता र जातीय सांस्कृतिक धरोहरले नेपाललाई विश्वकै अनुपम पर्यटकीय गन्तव्य बनाउँछ,” आचार्य भन्नु हुन्छ,“ यति धेरै सम्भावना हुँदाहुँदै पनि नेपालको पर्यटन क्षेत्र व्यवस्थापनको कमजोर पक्षले ग्रस्त छ,पर्यटकलाई चाहिने आधारभूत पूर्वाधार—सुरक्षित वासस्थान, गुणस्तरीय खानपान, आपत्कालीन सेवा स्पष्ट सूचना, र भव्यता का पक्षमा अझै धेरै सुधार आवश्यक छ। विशेषतः ‘म्यानपावर’ अर्थात् दक्ष जनशक्ति र आतिथ्य संस्कृतिमा आधारित व्यवहारगत परिवर्तन अपरिहार्य देखिन्छ।”

 ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र रणनीतिहरूको पुनरावलोकन

नेपालमा सङ्गठित पर्यटनको सुरुवात सन् १९५० को दशकबाट भएको मानिन्छ। विशेषतः सन् १९५३ मा तेन्जिङ नोर्गे र सर एडमन्ड हिलारीले सगरमाथा आरोहण गरेपछि नेपालको हिमाली पर्यटनले अन्तर्राष्ट्रिय ध्यान तान्न थाल्यो।

त्यसपछि नेपाल सरकारको पहलमा विभिन्न रणनीतिक अभियान सञ्चालन तर कोभिड–१९ महामारीले २०२० को महाअभियानलाई ठप्प पारिदियो।

तथ्याङ्कमा देखिएको सम्भावना

नेपाल पर्यटन बोर्डका अनुसार सन् २०२३ मा करिब १० लाख अन्तर्राष्ट्रिय पर्यटक नेपाल आएका थिए, जसबाट लगभग ८० अर्ब रुपैयाँको प्रत्यक्ष आम्दानी भएको देखिन्छ। यी पर्यटकमध्ये भारत, चीन, अमेरिका, बेलायत र जर्मनी प्रमुख स्रोत मुलुक हुन्।

तर, कुल गन्तव्यको तुलनामा पर्यटकको औसत बसाई अवधि, खर्च र सन्तुष्टि अझै पनि न्यून छ।

सेवा असमानता र सुरक्षाको चुनौती

नेपालमा आउने धेरै पर्यटकले अस्पष्ट मूल्य निर्धारण, असङ्गठित गाइड सेवा, र सीमित आपत्कालीन उद्धार प्रणालीको गुनासो गरेका छन्। हिमाली क्षेत्रमा समयमै उद्धार नभई ज्यान गुमाउने घटनाहरूसमेत छन्।

डिजिटल प्रवर्द्धन र प्रविधिको अपर्याप्त उपयोग

नेपालमा पनि केही निजी कम्पनीहरूले अनलाइन बुकिङ, ट्रेकिङ गाइड प्रोफाइल र डिजिटल टुर प्याकेज जस्ता सेवाहरू ल्याएका छन्, तर सरकारी तहमा एकीकृत डिजिटल प्लेटफर्म अझै अभावमै छ।

जलवायु परिवर्तनको असर पर्यटनमा प्रत्यक्ष

जलवायु परिवर्तनले नेपालको पर्यटन क्षेत्रमा देखिने असर दिनानुदिन बढ्दो छ। अन्नपूर्ण बेसक्याम्प वा एभरेस्ट क्षेत्रजस्ता गन्तव्यमा ग्लेसियर पग्लनु, भूस्खलन, अनिश्चित मौसम परिवर्तनजस्ता घटना सामान्य भइसकेका छन्।

त्यस्तै, अत्यधिक पर्यटकको चापले वातावरणीय सन्तुलन र फोहोर व्यवस्थापन चुनौती बनेको छ, विशेषतः सगरमाथा क्षेत्रमा।

स्थान विशेषको विश्लेषणस् सम्भावना र समस्या

पोखरा साहसिक पर्यटनको केन्द्र बनेको छ – प्याराग्लाइडिङ, बन्जी जम्पिङ, कयाकिङ र माउन्टेन फ्लाइटको विशेषता रहेको यो सहर आज पनि ट्राफिक, फोहोर र सस्तो पर्यटनको चापमा व्यवस्थापन गर्न सङ्घर्ष गरिरहेको छ।

लुम्बिनी, बौद्ध धर्मको जन्मस्थल भएर पनि अपेक्षित पूर्वाधार र प्रचार अभावले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा अझै पनि पूर्ण सम्भावना उपयोग गर्न सकेको छैन।

जनकपुर, धार्मिक पर्यटनको प्रमुख केन्द्र भए पनि धार्मिक स्थलको संरक्षण र व्यावसायिक सञ्चालनबिच सन्तुलन अझै खरो छैन।

घान्द्रुक, लाङटाङ लगायत गाउँ स्तरीय गन्तव्यमा होमस्टे पर्यटन फस्टाइरहेका छन्, जसले ग्रामीण जीवनशैली नजिकबाट बुझ्ने अवसर दिन्छ।

निजी क्षेत्रको सक्रियता र नीतिगत निरुत्साह

ट्रेकिङ एजेन्सी, होटेल व्यवसायी, ट्राभल गाइड तथा ट्रान्स पोर्ट सेवा प्रदायकहरू निजी क्षेत्रका अगुवा हुन्। उनीहरूले रोजगारी सिर्जना र विदेशी मुद्रा आर्जनमा ठुलो भूमिका खेलेका छन्।

तर, नीति निर्माणमा उनीहरुको सहभागिता नहुनु , कर प्रणालीमा स्पष्टता नहुनु र सहजीकरण नहुनु जस्ता विषयले उनीहरू निरुत्साहित छन्।

भावी रणनीति

नेपालको पर्यटन क्षेत्रलाई व्यवस्थित रूपमा अगाडि बढाउनका यी विषय उपयोगी हुन सक्छन्

गन्तव्य स्तरीकरण नीति स्थानीय तहसँग मिलेर विकास गर्ने

पर्यटनमैत्री पूर्वाधारस् सडक, सूचना केन्द्र, स्वास्थ्य सेवा, सरसफाइ र वातावरणीय सतर्कता

नियमित तालिम कार्यक्रमस् ट्रेकिङ गाइड, होटेल कर्मचारी र टुर अपरेटरहरूका लागि

एकीकृत डिजिटल प्रणालीस् सरकारी पोर्टलमार्फत सम्पूर्ण जानकारी, बुकिङ र रेटिङ सेवा

अन्तर्राष्ट्रिय मेलामा सशक्त सहभागितास् नेपालको सांस्कृतिक विशेषता र गन्तव्यको प्रवर्द्धन

सार्वजनिक–निजी साझेदारी मोडलमा लगानी वृद्धि

ग्रामीण र सामुदायिक पर्यटनमा अनुदान र प्राविधिक सहयोग प्रदान गर्नु

निचोड

पर्यटन नेपालको समृद्धिको मेरुदण्ड बन्न सक्ने क्षेत्र हो, यदि योजनाबद्ध र दीर्घकालीन सोचसहित व्यवस्थापन गरियो भने। सम्भावनाको सागर बोकेको यो देशले पूर्वाधार, प्रवर्द्धन, सुरक्षा र सेवा सुधारमा केन्द्रित भएर अघि बढ्न सके मात्र ठुला आर्थिक लाभ लिन सक्नेछ।