जुम्ली मार्सी धान: जुम्लाको गौरव र पहिचान 

जुम्ला-  हिमाली भेगमा पाइने विश्वकै दुर्लभ धानको रूपमा परिचित जुम्ली मार्सी धान जुम्लाको प्रमुख पहिचान बनेको छ। करिब हजारौँ वर्षदेखिको इतिहास बोकेको यो धान २,००० देखि ३,०५० मिटर उचाइमा मात्र फल्ने गरेको छ।

“मार्सी” भन्ने शब्दको अर्थ रातो हुने भएकाले यस धानलाई रातो दाना भएको धानको रूपमा चिनिन्छ। प्राचीनकादेखि नै यसलाई औषधीय गुणयुक्त अन्न मानिँदै आएको छ। आयुर्वेदमा मार्सी धानलाई पाचन प्रणालीलाई मजबुत बनाउन, रक्तचाप नियन्त्रणमा राख्न र शरीरलाई बलियो बनाउन उपयोगी मानिन्छ।

स्थानीय बासीका अनुसार विगतमा राजघराना, धार्मिक संस्कार तथा विशेष पर्व–उत्सवमा मार्सी धानको भात अनिवार्य प्रयोग हुने गर्थ्यो। त्यसैले यस धानलाई जुम्लाको प्रतिष्ठा र गौरवसँग जोडेर हेरिन्छ।

हाल मार्सी धानको उत्पादन सीमित भए पनि यसको मूल्य उच्च हुने भएकाले किसानलाई आम्दानीमा टेवा पुगेको छ। नेपाल भित्र मात्र नभई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा समेत यसको माग बढ्दै गएको छ। स्थानीयवासीले यसलाई भौगोलिक सङ्केत (Geographical Indication–GI) उत्पादनको रूपमा दर्ता गर्नुपर्ने आवश्यकता औँल्याएका छन्।

तर जलवायु परिवर्तन, परम्परागत खेती पद्धतिमा कमी र नयाँ बीउ बिजनको प्रयोग बढेका कारण उत्पादनमा गिरावट आएको किसानहरूको गुनासो छ। संरक्षण र व्यावसायिक खेतीमा जोड दिन सकिने हो भने जुम्ली मार्सी धानले कर्णाली प्रदेश मात्र होइन, समग्र देशको आर्थिक उत्थानमा योगदान पुर्‍याउने स्थानीयको विश्वास छ।

कृषि विज्ञहरूको भनाइमा उचित संरक्षण, सुधारिएको तरिका र व्यावसायिक खेतीलाई प्राथमिकता दिन सकिने हो भने मार्सी धानले जुम्ला मात्र नभई सम्पूर्ण कर्णाली प्रदेश र नेपालको आर्थिक उत्थानमा ठुलो योगदान पुर्‍याउन सक्छ।

यस कारण, जुम्ली मार्सी धान केवल अन्न मात्र नभई जुम्लाको ऐतिहासिक सम्पदा, सांस्कृतिक गौरव र पहिचानसँग गहिरो सम्बन्ध राख्ने अमूल्य धरोहर हो। यसको संरक्षण र प्रवर्द्धनले जुम्लाको मात्र नभई सम्पूर्ण देशको विकास र प्रतिष्ठामा पनि महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने स्थानीयको विश्वास छ।

जुम्ली मार्सी धान केवल अन्न नभई जुम्लाको इतिहास, संस्कृति र पहिचानसँग गाँसिएको अमूल्य सम्पदा हो।